50 jaar geleden verscheen het rapport ‘Grenzen aan de groei’ van de Club van Rome. De centrale boodschap daarin was dat er binnen honderd jaar grote problemen zouden ontstaan door de bevolkingsgroei en de industriële productie als de westerse maatschappij in hetzelfde tempo door bleef consumeren. In 1972 verscheen er ook een film waarin dat schrikbeeld al werkelijkheid is geworden. In Silent Running is er een einde gekomen aan de flora en fauna op aarde en is er een soort Ark van Noach gelanceerd, de USS Valley Forge. Transparante geodetische koepels, bevestigd aan een vloot van commerciële ruimtevrachtschepen, met daarin de laatste resten van dat dieren- en plantenleven. Dit leven wordt verzorgd door een kleine staf en een aantal robots tot de dag waarop zij naar huis kunnen worden teruggebracht om de planeet te herbevolken. De film draagt dezelfde boodschap als het recente Don’t Look Up, al is het in die laatste nog niet te laat. De toon is echter volkomen anders.

Binnen het pantheon der grote science-fictionfilms moet Silent Running het altijd afleggen tegen Stanley Kubrick’s 2001: A Space Odyssey (1968) aan de ene kant en Steven Spielberg’s Close Encounters of the Third Kind (1977) aan de andere. Douglas Trumbull verzorgde de visuele effecten van beide big-budget klassiekers en met Silent Running kon hij zijn eigen visie kwijt. Met een beperkt budget van 1 miljoen dollar, maar met een idealistische boodschap die kenmerkend is voor de tijd. De film is een bijzondere mix van ontzag voor de onmetelijkheid van de ruimte, het wonder van de natuur, de lichtzinnigheid van de mens en de nietigheid van het leven. Hij weet er iets sprookjesachtigs van te maken met muziek van Joan Baez en een tuinman in het Hof van Eden als centrale figuur. Als de bemanning opdracht krijgt om de geodetische koepels met kernbommen tot ontploffing te brengen (de schepen zouden nodig zijn op Aarde), komt deze Freeman Lowell (Bruce Dern) in actie. Noodgedwongen maar in zijn ogen is er niets belangrijkers dan dat leven. Zelfs niet het leven van hem zelf en zijn collega’s.

Silent Running vormde een logische stap in de bewustwording van Trumbull en zijn generatiegenoten dat het met de opwarming van de aarde en de neergang van het milieu de verkeerde kant op ging. In 1970 hadden de VS voor het eerst Environmental Rights Day en Earth Day georganiseerd en Rachel Carson’s boek Silent Spring uit 1962 was een eerdere uiting van dit nieuwe bewustzijn. Carson opent haar boek met een zin die de hele voorgeschiedenis van Trumbull’s film omvat:

The roadsides, once so attractive, were now lined with brown and withered vegetation, as though swept by fire. These, too, were silent, deserted by all living things. Even the streams were now lifeless. Anglers no longer visited them, for all the fish had died.

Een geweldige manier om zo’n boodschap aan het grote publiek over te brengen was via film, met zijn sinds lang bewezen kracht om de aandacht van miljoenen mensen overal ter wereld te trekken en vast te houden gedurende enkele uren. Silent Running is een van de eerste van het tijdperk van science-fictionfilms met een ‘boodschap’. Soylent Green (1973), (waarin New York in het jaar 2022 tot een hel is geworden) en Rollerball (1975, waarin bedrijven de macht hebben en het volk gecontroleerd wordt met brood en spelen) zijn andere voorbeelden. Met Star Wars kwam er een einde aan dit tijdperk. Die film liet zien dat een science-fictionfilm zonder boodschap veel meer geld op kon brengen.

Trumbull kon met zijn film iets laten zien dat hij bij 2001 niet voor elkaar kreeg. In Kubrick’s film zouden de ringen van Saturnus een prominente rol moeten spelen, maar het lukte niet om ze te visualiseren. In Silent Running zijn ze wel duidelijk te zien. Zijn film deelt het epische gevoel van de ruimte met die van Kubrick, maar hij creëert ook een meer sprookjesachtige en ook luchtige sfeer. Zeker in de scenes met de robots Huey, Dewey, and Louie. Dan lijkt de film een voorloper van Dark Star, John Carpenter’s scifi comedy uit 1974. De regisseur zou nog slechts één speelfilm regisseren, de thriller Brainstorm (1983). Trumbull zou wel actief blijven als special effects grootmeester met Blade Runner (1982) als prominentste voorbeeld. Maar hij was teleurgesteld geraakt in de filmindustrie en liet zich 30 jaar nauwelijks meer zien. Met Terrence Malicks majestueuze drama The Tree of Life (2011) maakte hij echter een glorieuze terugkeer. Silent Running is af en toe knullig en sentimenteel, maar het is wel een unieke film die er, net als 2001 maar met een veel kleiner budget, in slaagt om een grote boodschap op een visueel indrukwekkende manier over te brengen.