Na afloop van Revenge scheef ik dat regisseur Coralie Fargeat wat mij betreft nog wel wat verder had mogen gaan. Er zit zeven jaar tussen dus het lijkt erop alsof ze heel goed nagedacht heeft over hoe ver ze dan moest gaan bij haar volgende. Nou, heeeeeeel ver. De vraag is of The Substance daarmee ook een betere film is. Schokkender en controversieler is hij zeker.
Nog meer dan bij Revenge roept Fargeat hier heel veel associaties op met andere films. De meest intrigerende maar ook wat aanmatigende is die met Alfred Hitchcock’s Vertigo. De films zouden niet meer kunnen verschillen. Een subtiele dromerige film over obsessie, gedaanteverwisseling en de jacht op een fantoom versus een schokkende en bloederige bodyhorrorfilm, die inderdaad ook over een gedaanteverwisseling gaat. Fargeat trekt ze samen in een scene waarin Bernard Herrmans liefdesthema uit de soundtrack van Vertigo is te horen. Het is een schaamteloze poging tot diepgang die ze beter achterwege had kunnen laten.
The Substance roept ook associaties op met David Lynch. Vooral Mullholland Drive, vanwege de onbestemde plekken in LA, en The Elephant Man. Ook met The Hunchback of the Notre Dame, Tod Brownings Freaks, de bloederige grasmaaierfinale uit Braindead en het werk van David Cronenberg (vooral The Fly), John Carpenter en Brian de Palma (vooral Carrie). Ook zijn er duidelijk overeenkomsten met een film als The Double, de diverse verfilmingen van Dr. Jekyll and Mr. Hyde, The Picture of Dorian Gray en die van het pact met de duivel in Faust. En dan zijn daar nog de links met films over ouder wordende actrices die niet meer aan de bak komen en de opkomende jonge ster versus de uitdovende oudere. Belangijkste exponenten daarvan zijn Sunset Boulevard en A Star is Born.
Al deze associaties liggen er dik bovenop, soms alleen thematisch, soms ook vrij letterlijk. Fargeat legt de lat dus hoog. Toch is het beter dit kader zoveel mogelijk los te laten en om The Substance puur als een satirische horrorfilm te bekijken. Thematisch weet Fargeat niets te voegen aan bovenstaande voorbeelden. Het is zelfs de vraag wat The Substance nu eigenlijk wil zeggen over ouder worden, de schoonheidsindustrie, de obsessie met jong zijn en de perversiteit van de massamedia.
Elisabeth Sparkle, ooit een beroemdheid die groot genoeg was om een ster op de Hollywood Walk of Fame te verdienen en nu vooral bekend is als presentatrice van een aerobics show, is zo bang om oud te worden dat ze een Faustiaanse overeenkomst aangaat met een supervaag bedrijf: zeven dagen van elke 14 zal ze in haar eigen minder jeugdige, maar nog steeds fitte en prachtige lichaam blijven leven, in het glamoureuze appartement dat betaald is door haar langdurige carrière als ‘lekker ding’. De volgende zeven dagen zal ze in een soort comateuze winterslaap gaan, gevoed met voedsel uit een tube, terwijl haar jonge dubbelganger Sue haar plaats inneemt. Uiteraard gaat dat mis.
Door een bodyhorror te maken zwemt Fargeat een fuik in: de logica van het genre vereist dat elke opeenvolgende lichaamsswitch gruwelijker is dan de vorige. De ouder wordende Elisabeth is als het portret van Dorian Gray terwijl de stralende Sue als Dorian alleen maar jonger wordt. De scenes worden inderdaad ook steeds gruwelijker, tot aan de groteske finale toe. Een finale waarvan je denkt: ze zal toch niet…? En jawel, Fargeat doet het toch. Daarbij haalt ze zelfs Richard Strauss’ Also Sprach Zarathustra aan, de wereldberoemde passage uit 2001: A Space Odyssey. De botte bijl waarmee Fargeat tekeer gaat, wordt hier nog wat botter.
Als pure grand guignol, als bizarre en bloederige bodyhorrorfilm, is The Substance geweldig. De special effects, vooral gerealiseerd met make-up en prosthetics, zijn out of this world. Je schuift heen en weer in je stoel en je weet soms niet waar te kijken. This one goes to 11. Maar zoek er vooral niet teveel achter. Fargeat komt nog het dichtst bij landgenoot Julia Ducournau die met Titane een weliswaar iets minder heftige voorganger maakte, maar die film is wel rijker en gelaagder.
Wel een leuk continuitsdingetje: Fargeat brengt een link aan tussen haar films door de pentagram (vijfpuntige ster) oorbellen die Jen en Sue dragen. Een symbool dat van zichzelf al een enorme geschiedenis heeft.